Vrije Wil

Geschreven door de redactie

Waarom hebben wij een vrije wil? Zijn er verbanden tussen onze vrije wil en de verborgenheid van G’d?

Het Jodendom erkent geen erfzonde, zoals binnen het Christendom. De erfzonde is een begrip waar men vanuit gaat dat door de val van Adam, de zonde erfelijk is. Het Jodendom ontkent dat de mens van nature kwaad is en gaat uit van de optimistische kant van de mens. Ondanks Adams overtreding dood voor ons allemaal betekent, heeft ieder zijn eigen zielenkwelling en heeft ieder voor zichzelf de keus om voor de zaligheid te kiezen. In dat opzichte zou Adam verantwoordelijk zijn voor zijn eigen zonde. Ieder individu is “Adam” van zijn eigen ziel.

Het Jodendom gelooft ook niet in de uitverkiezingleer zoals sommige Christelijke stromingen aanhangen. De leer waar redding van het individu afhangt van de speciale gunsten die in de Hemelse Boeken vooraf zijn bepaald. G’d daagt ons uit om te oefenen met onze intelligentie en moraal: Ik neem heden de hemel en de aarde tegen u tot getuigen; het leven en de dood stel Ik u voor, de zegen en de vloek; kies dan het leven, opdat gij leeft, gij en uw nageslacht, door de Here, uw God, lief te hebben, naar Zijn stem te luisteren en Hem aan te hangen, want dat is uw leven en waarborg voor een langdurig wonen in het land, waarvan de Here uw vaderen, Abraham, Isaak en Jakob, gezworen heeft, dat Hij het hun geven zou. Dewariem/Deut. 30:19-20.

In Misjna Pirke Avot 3:15 zegt rabbi Akiba: Alles is bekend [bij G’d] en [niettemin] de vrije wil is gegeven… De “vrijheid” was de keus van het individu om te doen wat goed of kwaad is om te doen. G’d, zo verklaarde Jochanan ben Zakkai, kan alleen gediend worden door degene vrijwillig voor het goede moraal kiezen. Hij kan niet door slaven worden gediend. Dit komt geheel overeen wat de Joden in zijn tijd algemeen geaccepteerd hadden m.b.t. de waardigheid van de mens en zijn uitvloeisel. De mens, dat geschapen is naar Zijn beeld, moet G’d imiteren door het goede na te streven en een perfecte harmonische maatschappij te creëren.

Al acht eeuwen nemen de Joden over de hele wereld de woorden van de Joodse Talmoedist, filosoof en arts Maimonides of “Rabbi Moses ben Maimon” van Cordova, RaMBaM, in acht. Hij schreef over de vrije wil:

Elk menselijk wezen is meester van zijn acties, meester van wat hij doet of… niet doet… Als hij zich op de goede manier wenst op te stellen en een rechtvaardig persoon wilt zijn, hij kan dit doen… en als hij zich op de slechte manier wenst op te stellen en een onrechtvaardig persoon wilt zijn, hij kan ook dit doen… De mens is het enige wezen… en geen andere lijkt op hem daarin… mens die door zich, en door zijn eigen onderscheidingsvermogen, en door zijn eigen te denken… kan het goed en het kwaad onderscheiden… Daarom luister niet aan de nutteloze bespreking van de dwazen onder heidenen en de stommeriken onder de Joden die beweren dat G’d besluit voert of de mens rechtvaardig of onrechtvaardig is alvorens de mens is geboren. Dat is niet zo.

Vrije wil is één na grootste gave
Geliefd is de mens, want hij is geschapen naar het beeld [van G’d]… Misjna Pirke Avot 3:14. Volgens het Jodendom betekent het geschapen zijn naar G’ds evenbeeld dat de mens de enige wezen op deze wereld is die over een vrije wil beschikt. Dat is een G’ddelijke vonk. Het resultaat van deze unieke gave t.o.v. de andere wezens, is dat de mens de capaciteit bezit om de wereld te vormen en te veranderen. Als wij onze vrije wil correct gebruiken, wij kunnen de wereld verfraaien en verbeteren. Als wij het verkeerd gebruiken, zijn wij in staat deze plunderen en te vernietigen.

Aanschouw ik Uw hemel, het werk van Uw vingers, de maan en de sterren, die Gij bereid hebt: Wat is de mens, dat Gij zijner gedenkt, en het mensenkind, dat Gij naar hem omziet? Toch hebt Gij hem bijna goddelijk gemaakt, en hem met heerlijkheid en luister gekroond. Gij doet hem heersen over de werken Uwer handen, alles hebt Gij onder zijn voeten gelegd: schapen en runderen altegader en ook de dieren des velds, de vogelen des hemels en de vissen der zee, hetgeen de paden der zeeen doorkruist. O Here, onze Here, hoe heerlijk is Uw Naam op de ganse aarde. Tehilliem/Psalmen 8:3-9. Zo ontzagwekkend zoals G’d is, Hij maakte de mens iets kleiner dan Hij. Hij gaf elk menselijk wezen de gift van vrije wil en de bevoegdheid om de wereld te perfectioneren. Wij moeten enkel leren hoe wij de gave moeten gebruiken. …Groter liefde: dat hem [de mens] bekend werd gemaakt dat hij naar het beeld [van G’d] was geschapen…Misjna Pirke Avot 3:14. M.a.w. dat G’d ons verteld heeft dát wij over de gave van vrije wil beschikken, is een nóg grotere gift van G’d.

De wetenschap van de vrije wil
Waarom is de wetenschap van vrije wil een nog grotere gift? Simpel. Denk aan een zwerver. Hij moet bedelen voor geld om eten te kopen. Stel, jij geeft hem 1.000.000 euro. Voor 1000 euro huurt hij onderdak, koopt voor een bedrag nieuwe kleren en een keuken vol voedsel. Maar stel, hij heeft die 1.000.000 euro, maar hij weet niet dat hij die onderin zijn tas met zich meedraagt. Hij zal, zo rijk dat hij is, leven als een zwerver zonder dak boven zijn hoofd, fatsoenlijke kleren aan zijn lijf en eten om gezond te blijven.

Zo is het ook met de wetenschap dat wij die vrije wil hebben. Als wij vrije wil hebben, maar niet weten dat wij dit bezitten, maken wij geen gebruik van de fantastische gave die G’d ons geschonken heeft. I.p.v. het optimale uit het leven te halen, zouden wij leven als zwervers.

Wat is vrije wil?
Vrije wil betekent de capaciteiten hebben om te kiezen. Echter wanneer je een hond twee snoepjes voorhoudt en het linker snoepje kiest hij als het lekkerste snoepje, is dat geen keuze uit vrije wil. Dat is een voorkeur hebben. Dieren hebben geen vrije wil, maar wel een voorkeur. Vrije wil is een type van besluite dat aan de mens alleen uniek is.

Het Jodendom gelooft ook niet dat vrije wil een kwestie is van keuze tussen goed en kwaad, omdat het Jodendom er vanuit gaat dat iedereen voor het goede kiest. Alleen wat goed ís, is abstract. Wat wij goed vinden, kan in jouw ogen slecht zijn en visa versa. De meest afschuwelijke mens heeft het goede voor ogen en werkt daar naar toe, alleen kan dat in jouw ogen kwaad zijn.

De Tora spreekt ook niet over dat wij “kwaad” kiezen, maar dat wij “dood” boven “leven” kiezen. Als G’d zegt: ‘kies voor het goed…’ meent het Jodendom dat Hij in feite zegt: ‘kies voor het leven…’

De dood is een uitvlucht
Wie zal er nu in vredesnaam willen kiezen voor de dood? Denk aan zelfmoord. Iemand die zelfmoord wilt plegen, wilt middels de dood ontsnappen aan de pijn. To be or not to be… that’s the question… (Shakespeare). Het is de keus tussen weerstand te bieden tegen de pijlen van buitensporig fortuin of wapens tegen het lot op te pakken om alles te beëindigen.

Iemand staat op een brug om er van af te springen. Een cameraploeg staat daarbij en vraagt om een interview voordat de man springt. Hij geeft toestemming.

‘Waarom wilt u springen?’
‘Ik heb enorm veel geld verloren op de beurs en ben aan de grond. Ik knijp hem er tussen uit.’
‘Ok, voordat u gaat, vertel mij, heeft u nog geld over?’
‘Een chateau in Zwitserland, een jacht, en Rolls Royce… ik ben ongeveer nog anderhalf miljoen waard’
‘Een anderhalf miljoen…mijn hemel, dat is meer geld dan de meeste mensen verdienen in een heel leven. Met anderhalf miljoen kunt u heel goed van leven.’
‘Meneer, u heeft geen enkel idee hoe het voelt om 10 miljoen euro te verliezen’.
‘Inderdaad weet ik niet hoe het is om 10 miljoen euro te verliezen. Maar stel dat u niet springt, bent u in staat om nog eens 10 miljoen euro te verdienen?’
‘Hoeveel verdient u?’
‘Veertigduizend euro op jaarbasis’.
‘Ik verdien die 10 miljoen euro sneller dan dat u uw jaarsalaris bij elkaar verdient.’
‘Nou dan, blijf!’
‘Maar jij weet niet hoe het voelt om 10 miljoen euro te verliezen’.

… en hij sprong…

Deze rijke man kon niet met de pijn van het verlies van al dat geld omgaan en die pijn woog zwaarder dan zijn talenten om dat kunstje van veel geld verdienen te flikken. Hij was compleet gefocust op hetgeen hem zo pijn deed. Hij zocht een uitweg i.p.v. zijn problemen onder ogen te zien en deze aan te pakken.

Met het oog op dit moraal kunnen wij beter begrijpen wanneer de Tora ons zegt te kiezen voor het leven. Dood is een uitweg van jouw verantwoordelijkheid. Het is een keuze waar iedereen iedere seconde van de dag over beschikt. Zelfmoord is de meest extreme en meest definitieve vorm van een uitweg zoeken. Er zijn meer keuzen voor een uitweg om jouw verantwoordelijkheid niet onder ogen te hoeven zien: denk aan het nemen van drugs, jouw tijd doden met onnozele zaken is ook een uitweg zoeken om jouw verantwoordelijkheid niet onder ogen te hoeven zien: groeien en leven. Maar je doet het niet, omdat het te moeilijk voor je is.

Maar omdat wij G’d kennen en Hem willen volgen, kiezen wij voor het leven en willen we allen helden zijn en de wereld veranderen. Ieder ogenblik dat wij leven, gebruiken wij de keuze om te leven of te sterven; realiteit of uitvlucht, groeien met groeipijnen of opgeven. Onze heldendaad is het kiezen voor de vrije wil om te leven, vechten en iets bereiken.

Vijf stadia van worstelingen van de vrije wil

zelfbewustzijn. We moeten bewust worden welke keuzen er gemaakt moeten worden. Het leven bestaat uit een constante stroom van besluiten die uit keuzen voortvloeien. Zodra je daar bewust van bent, heb je controle over jouw keuzen. Jij dient jouw vrije wil dus actief te gebruiken. Je moet bewust worden dat jij constant besluiten moet nemen. Ga niet af van het lot, maar neem die zelf in handen.
wees geen marionet. Neem verantwoordelijkheid voor jouw besluiten. Zie iedere dag als een nieuw begin. Een goed besluit van vijf jaar geleden, hoeft vandaag niet meer de goede te zijn. Zorg ervoor dat jouw besluiten ook die van jou zijn en niet die van een ander vóór jou. Wandel niet achter de wereldse eisen aan die merendeels immoreel zijn en op geld en prestatie belust is.
conflict tussen lichaam en ziel. De wensen van jouw lichaam lopen niet parallel met die van jouw ziel. Jij weet dat iets heel goed voor je is (fruit), maar jouw fysieke wensen voeren de boventoon (chips kan lekkerder zijn). De Midrasj vertelt over een groep soldaten die vrij en vrolijk van een triomfantelijke oorlog terug kwamen. Onderweg kwamen zij een wijze man tegen die zei: ‘Vrienden, jullie keren terug van een onbelangrijke oorlog. Maar nu zullen jullie pas een belangrijke oorlog onder ogen krijgen. De oorlog in jullie zelf. Wanneer jullie tegen een menselijk vijand vechten en deze overwinnen, hebben jullie op zijn minst tijdelijk vrede, totdat de vijand zich weer hergroepeert. Maar tijdens een innerlijke oorlog, wanneer je deze overwonnen hebt, zal de vijand je weer achtervolgen. In een gewone oorlog ren je weg als je verslagen bent. Je zal dan voor een dag of twee opgejaagd worden. Maar als je ver genoeg rent, zal jouw achtervolgers vroeg of laten opgeven. Tijdens een innerlijke oorlog met jezelf, kan je niet ver genoeg wegrennen, “het” zal jou altijd achtervolgen. Deze Midrasj illustreert de oorlog tussen lichaam en ziel. Denk aan roken, diëten, afkicken, etc. Ziel: ‘stop met roken en ga sporten’. Lichaam: ‘nee, ik ben moe en gespannen en heb daarom zin in een sigaret’. Het ultieme wens van de ziel is volledig met ieder vezel van jouw lichaam te leven. Het ultieme wens van het lichaam is slapen. Wat wil het lichaam? Comfort, slaap, mateloosheid., verontschuldigingen. Wat wil de ziel? Begrip, ontwikkeling en werkelijkheid. Als jij goed bewust bent van de vrije wil, ben je instaat de hunkeringen van je lichaam te laten aanpassen aan de aspiraties van de ziel.
Identificeer je met jouw ziel en niet met jouw lichaam. Volgens het Jodendom is jouw ziel de ware “jij”. Als jij je kan identificeren met de wensen van jouw ziel dan ben je in staat jouw werkelijke behoeften tevreden te stellen. Jij moet als het ware jouw lichaam op jouw ziel instellen. Mooi voorbeeldje is het volgende: je krijgt het gevoel dat je weer trek hebt. Je zegt tegen jezelf: ‘mijn lichaam geeft weer aan honger te hebben en als ik niet eet, val ik om van de honger. Is dat waar? Hoe laat heb ik voor het laatst gegeten?’ Je moet innerlijke rust met jezelf hebben. Vandaar dat in het Jodendom een slecht mens niet als mens slecht wordt bestempeld, maar iemand die zich niet door de ziel, maar door zijn lichamelijke wensen laat leiden. Als je jouw lichamelijke wensen verwart met jouw ware wensen, kom je dus bedrogen uit. Als jij normaal eet, kan je niet na een uur weer zo’n honger hebben dat je het gevoel hebt dat je er bijna bij neervalt. Iedereen wilt innerlijk rust, zelfs de slechte mens, alleen hij denkt zijn innerlijke rust te behalen middels zijn lichamelijke wensen. Daarom is controle hebben op jouw lichaam niet eenvoudig. Jouw lichaam heeft immers kwade neigingen. Als je op dieet bent, zal jouw lichaam niet zeggen: ‘pak die taart’, omdat jij daar niet in zal trappen, maar zal misleidend werken: ‘een ieniemienie klein stukje kan vast geen kwaad’, het lichaam is eerder suggestief. Het weet dat je uiteindelijk óm dat kleine stukje heen gaat en uiteindelijk voor de grote stuk taart zal gaan. En niet één keer, maar meerdere keren. Het lichaam is meedogenloos en zal niet je vinger, maar je hele hand pakken. Identificeer jezelf met jouw ziel en maak van jouw lichaam een weerspiegeling van je ziel en je hebt dan echte innerlijke rust.
Maak van jouw wil G’ds wil. Wat wilt jouw ziel nu werkelijk? Wat wilt G’d nu werkelijk? Als dat jouw werkelijke interesses zijn, heb je de hoogste vorm van het leven bereikt. Jij bent bereid om de keuze van jouw vrije wil af te stemmen met de wil van de Hoogste van Alles: G’d. Vandaar dat het conflict tussen lichaam en ziel een waar conflict is tussen leven en dood. Het lichaam wilt dood en de ziel wilt leven. Vandaar dat G’d zegt: ‘kies voor het leven…’ en Hij gaf aan ons Zijn Tora. Met de Tora zijn wij Zijn partners om de wereld te veranderen. Als wij allemaal en masse aan de Tora zouden houden, is er geen oorlog, geen honger, geen vormen van misbruik, geen virussen en andere gruwelijke ziekten.
De stadia in het kort:

wees geen slaapwandelaar, maar wees actief
wees geen marionet van wereldse, maatschappelijke doelstellingen of zelfs van oude beslissingen.
wees bewust van de conflicten tussen lichamelijke hunkeringen en aspiraties van de ziel.
identificeer jezelf met jouw ziel en niet met jouw lichaam.
maak van jouw wil G’ds wil.
Een onverantwoordelijke persoon zal achteloos zijn wanneer iets ergs is gebeurd: ‘het is niet mijn verantwoordelijkheid, het is nu eenmaal gebeurd. Als dat G’ds wil zou zijn, dan zou er helemaal niets meer van deze wereld nog overblijven. Het is verbazend hoe onverantwoordelijk wij met onze beslissingen om gaan en snel schuiven op de verantwoordelijkheid van een ander en vaak ook op… G’d (als G’d liefde is, waarom… etc. etc. etc.). De Lubavitcher Rebbe wilde niets horen van: ‘ik bevind in dit of dat situatie’. Het is: ‘ik heb mezelf in dit of dat situatie gebracht. Zolang zij de vrije keus hebben, zijn wij verantwoordelijk voor wat er gebeurt en in wat voor positie wij in belandt zijn.

En daarom is G’d verborgen!
Door de zondeval is G’d aan ons oog ontrokken. Wij kunnen Hem niet meer zien, omdat Hij voor ons verborgen is. Waarom?

RaMCHaL, rabbi Mosje Chaim Luzzatto (1707 te Padua, Italië), vertelt in zijn boek Derech hasjem (de manier van G’d) waarom G’d het heelal creëerde. Het is als het ware een arena van menselijke acties waarin een mens kan groeien. De beloning is de nabijheid van G’d. Alle moeilijkheden zijn als stappen, manieren, om de problemen op te lossen om zo onze ontwikkeling te bevorderen. Maar waarom blijft G’d dan verborgen?

Stel dat wij naar een gevangenis gaan en tegen de directeur zeggen: ‘Geef ons Piet mee (een grote crimineel). Binnen een week kunnen wij hem rehabiliteren. Hoe kunnen wij dit doen? Simpel. We nemen Piet mee en laten hem vrij, maar wij houden wel een revolver tegen zijn slaap. Na de eerste misstap die hij begaat, zal de revolver afgaan.
Na een week komen wij terug. Heeft Piet een misstap gedaan? Nee, zeker niet. Maar is hij in die week een goed persoon geworden? Ook dat niet! Hij had immers geen keus, anders liep hij de kans een kogel te krijgen. Hij is in die week moreel niets gegroeid. Dat Piet niets gedaan heeft was uit puur zelfbehoud. M.a.w. wanneer iemand de ander misbruikt op wat voor wijze dan ook, belemmert hij zijn groei, omdat door misbruik zijn keuze van vrije wil ontnomen is!

G’d wilt dat wij in onze vrije keus groeien. Als Hij zichtbaar zou zijn, zouden wij constant het gevoel hebben dat Hij over onze schouder meekijkt en zullen wij niet spontaan onze eigen keuze maken. Zie maar hoe bang Adam en Chava waren toen zij gezondigd hadden:
En de Here God riep de mens tot Zich en zeide tot hem: Waar zijt gij? En hij zeide: Toen ik uw geluid in de hof hoorde, werd ik bevreesd, want ik ben naakt; daarom verborg ik mij. Bereesjiet/Gen. 3:9-10.

Als G’d niet geborgen zou zijn, zouden wij niet kunnen ontwikkelen en zouden wij niet kunnen groeien. We zouden als Piet zijn en braaf zijn uit zelfbehoud. Je moet braaf zijn, omdat jij jezelf identificeert met jouw ziel, waardoor jij jouw lichamelijke verlangen in toom kan houden, waardoor jij uiteindelijk G’ds Wil kan doen. En de beloning is Zijn nabijheid. G’d geeft ons sinds wij gekozen hebben voor de zonde de ruimte om met Zijn hulp de zonde te weerstaan, omdat wij één mogen zijn met Hem.

Bronnen:
De Bijbel
De Talmoed
Jewish Studies van Buddy Bee
Judaïsme 101

© FAQ-online 2005