Jodendom en Euthanasie

Geschreven door Dayan mr. drs. R. Evers

Een vriend heeft Alzheimer. Hij denkt aan euthanasie.

Verschillende mensen vinden, dat ook dementie een geldige reden is om euthanasie te laten plegen en beschouwen geestelijke aftakeling als uitzichtloos en ondraaglijk lijden.

Maar de meeste mensen vinden nog steeds, dat het simpele feit, dat iemand vindt, dat hij/zij klaar is met zijn/haar leven nooit aanleiding mag zijn voor een arts om euthanasie toe te passen.

In 2003 sprak de rechtbank in Haarlem een huisarts vrij voor de hulp, die hij in 1998 geboden had aan de oud-senator Brongersma bij het beëindigen van diens leven. De op 86-jarige leeftijd overleden Brongersma wilde een einde aan zijn leven maken, omdat hij zijn leven zinloos vond.

Artsenorganisaties waren verontrust over de uitspraak van de Nederlandse rechtbank: “De vraag is of nu een doodswens het nieuwe criterium wordt voor euthanasie. Artsen dreigen zo doorgeefluiken te worden voor euthanasiemiddelen aan mensen, die het leven niet meer zien zitten”.

Wat zijn de Joodse richtlijnen voor euthanasie? Onze afwijzing van euthanasie is gebaseerd op de stelling, dat niet alleen het menselijk leven in het algemeen van onschatbare waarde is, maar dat tevens ieder moment van leven van belang is. Leven is een ondeelbaar, niet te kwantificeren grootheid. Het doet er niet toe of iemands leven voor een aantal jaren verlengd wordt of nog slechts enkele seconden in stand gehouden wordt.

Doden uit liefde ook verboden
In Genesis 9:5 staat aangeduid, dat ook doden uit liefde of medelijden een vorm van doodslag is: “En waarlijk, Ik zal uw eigen bloed eisen (verbod van zelfmoord)… en uit de hand van de mens, uit de hand van iemands broeder, zal Ik het leven van de mens opeisen”.

De frase “uit de hand van iemands broeder” lijkt overbodig, want broedermoord is geen geringer misdrijf dan gewone moord. De negentiende-eeuwse Rabbijn Jacob Zwi Mecklenburg ziet in deze overbodigheid een aanduiding dat ook “mercy-killing” door de Bijbel verboden wordt.

Mercy-killing
Hoewel doden over het algemeen het tegengestelde is van broederlijke liefde kan het nemen van het leven van een broeder onder omstandigheden als een daad van medemenselijkheid par excellence worden aangevoeld. Euthanasie geschiedt op grond van medelijden.

Toch ziet de Bijbel hierin niet minder dan doden. Het wordt geacht een vergrijp te zijn op een gebied dat niet aan de mens is gegeven, hoe hopeloos het leven er ook mag uitzien.

Zelfs de terminale patiënt, die zich reeds in de stervensfase bevindt, wordt in elk opzicht als een levend persoon beschouwd.

Hoge doses morfine
Ook een terminale of hopeloze situatie vermindert de verantwoordelijkheid van de arts geenszins. Het verzachten en verlichten van pijn valt ook onder de verplichting te genezen. Dit is een uitvloeisel van het gebod: “Heb uw naaste lief gelijk uw zelve” en omvat ook relatief agressieve pijnbestrijding.
Er bestaan medische bezwaren tegen het toedienen van morfine, daar dit middel de cerebrale besturing van het ademhalingssysteem ontwricht.
Er bestaat echter geen Bijbels bezwaar tegen het toedienen van hoge doses morfine om de pijn te onderdrukken bij terminale patiënten, als zij in leven gehouden kunnen worden door bijvoorbeeld beademingsapparatuur.

Het levensverlengende imperatief uit de Joodse traditie betekent echter niet, dat de dokter verplicht zou zijn risicovolle geneeswijzen toe te passen. Ook is de patiënt niet verplicht zich te onderwerpen aan medicamenten, die zich nog in een experimenteel stadium bevinden.

Binnen het Jodendom wordt er geen verschil gemaakt tussen het verlengen van het leven met natuurlijke middelen, zoals voedsel en kunstmatige middelen, zoals medicijnen.

De middeleeuwse geleerde Maimonides (1135-1204), zelf arts, trekt de parallel tussen voedsel en medicatie: “G’d schiep voedsel en water om de mens in leven te houden en Hij schiep medicijnen om ziekten te genezen. Hij gaf de mensheid het inzicht om medisch-technische vindingen te doen, die wij verplicht zijn te gebruiken om het leven te verlengen”.

De Joodse wet maakt dus geen verschil tussen gewone en buitengewone therapeutische procedures. Het Jodendom ontkent dat de mens het recht zou hebben de kwaliteit van het leven te beoordelen. Zelfs als het om een vegeterende patiënt gaat. Het gebod het leven te redden, wordt niet beïnvloed door de kwaliteit van het leven.

Recht op een waardige dood
Het Jodendom erkent een recht op een waardige dood. Alleen de definitie van een waardige dood is verschillend. De strijd om het leven te verlengen wordt nooit geacht mensonterend of onwaardig te zijn.
Het behoud van het leven is een uiting voor de hoge waarde, die aan iedere vorm van leven wordt gehecht. De mens heeft geen recht op zelfbeschikking.

Ongeveer achttienhonderd jaar geleden werd de volgende Joodse uitspraak opgetekend: “Tegen uw wil leeft u en tegen uw wil sterft u”. Hoewel deze uitspraak in eenvoudige zin werd opgevat als een ironische expressie van het feit, dat een baby net zo min om het leven gevraagd heeft als een gezonde volwassene wil sterven, lijkt deze uitspraak in onze tijd een nieuwe dimensie te krijgen.

Het leven is iets onvrijwilligs. Indien men een balans opmaakt van het leven zal men vaak merken dat de lasten groter zijn dan de lusten. Reeds 2000 jaar geleden verklaarde de Leerschool van Sjammaj, dat “het beter ware voor de mens indien hij niet geschapen zou zijn”. Het leven is iets onvrijwilligs, en alleen de Schepper die het leven geeft, mag dit ook weer nemen.
Slechts onder één omstandigheid lijkt levensverlengend optreden niet meer werkelijk geboden: gedurende het stervensproces.

Grensverlegging en normvervaging
De mens mag G’d verzoeken hem van zijn verplichtingen te ontslaan, wanneer de grens van het menselijk uithoudingsvermogen overschreden wordt. Maar de uiteindelijke beslissing ligt bij G’d.

Tegenwoordig is het G’dzijdank mogelijk vrijwel alle vormen van pijn te verlichten.
Een zinloos geacht leven komt vaker voor. Helaas gaat het hierbij vaak over het voortleven van mensen, wiens voortleven door anderen zinloos wordt geacht. Vaak gaat het om emotionele problemen van verwanten of de verzorgende omgeving, die de patiënt het gevoel geven slechts tot last te zijn. De patiënt maakt zich de omgevingssignalen eigen en voelt zich dus ook werkelijk tot last en verzoekt – geheel vrijwillig – om euthanasie.

Zelfbeschikkingsrecht
Ook psychologisch acht ik het zelfbeschikkingsrecht van de mens moeilijk te verteren. De grenzen van het leven vervagen. Het graf wordt de toevlucht voor moeilijke problemen, terwijl er in feite niets wordt opgelost.

De opdracht iets van het leven te maken, verschuift naar de achtergrond. De werkelijk waardevolle mensen in onze maatschappij zijn zij, die hun problemen hebben weten te ontstijgen, zij, die de confrontatie met de dood aandurven en dit kunnen omzetten in een positieve ervaring.

Opleiding en criteria
Tot slot de volgende vraag: als euthanasie wettelijk erkend wordt, dan zal de uiteindelijke beslissing bij de arts komen te liggen. Welke opleiding heeft hij hiertoe genoten en welke criteria zal hij gaan hanteren?
Zoals iedere jurist weet, blijken zogenaamde ‘strenge’ wettelijke normen en criteria binnen de kortste keren, in confrontatie met de maatschappelijke realiteit, uiterst rekbaar en multi-interpretabel.
En wie oefent er controle uit op dit ‘medisch’ handelen? Geen staatsorgaan is in staat alle gevallen van ‘zinloos geacht leven’ op een gouden schaaltje af te wegen. Ieder moment van leven is zinvol.

©Dayan mr. drs. R. Evers